ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਅਧਿਆਪਕ--ਗਿਆਨੀ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਉਟਾਲਾਂ

ਸਮਰਾਲੇ ਨੇੜੇ ਉਟਾਲਾਂ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਨਾਨਕੇ ਹਨ. ਮੇਰਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਮੈਥੋਂ ਦੋ ਸਾਲ ਵੱਡਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪਲੇਠਾ ਹੋਣ ਨਾਤੇ ਦਾਦਕਿਆਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਚਾਅ ਉਹਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆ ਗਿਆ ਸੀ.ਮੇਰੀ ਇਸ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਭਾਂਪ ਕੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਛੋਟੀ ਉਮਰੇ ਹੀ ਨਾਨਕਿਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ.

ਉਹ ਮੇਰਾ ਸੱਕਾ ਨਾਨਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੇਰੇ ਸੱਕੇ ਨਾਨੇ ਦਾ ਗੂੜਾ ਯਾਰ ਸੀ ਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਵੀ.ਮੇਰੇ ਨਾਨਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਘਰ ਵਾਂਗ ਹੀ ਵਿਚਰਦਾ ਸੀ.ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸੁਰਤ ਸੰਭਾਲੀ ਤਾਂ ਮੈ ਉਹਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਸਵਾਰ ਸੀ.ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਅਜਿਹੇ ਪਲ ਮੇਰੀ ਯਾਦ ਦੇ ਅਮਿੱਟ ਕੋਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਥਾਂ ਮੱਲੀਂ ਬੈਠੇ ਹਨ.ਪਤਲਾ ਲੰਮਾ ਚਿੱਟ ਦਾਹੜੀਆ ਤੇ ਪੂਰਾ ਸਿੰਘ ਸਜਿਆ ਹੋਇਆ,ਗਾਤਰਾਧਾਰੀ. ਗਿਆਨੀ ਮੇਹਰ ਸਿੰਘ.
ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਬੈਠਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸੁਰਤ ਸੰਭਾਲੀ ..ਉਹ ਕੁਝ ਗੁਣਗੁਣਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਮੱਝਾਂ ਦੇ ਮਗਰ ਮਗਰ ਮੈਨੂੰ ਖੇਤ ਲੈ ਤੁਰਿਆ. ਦਮੇਂ ਦੀ ਰੋਗਣ ਮੇਰੀ ਨਾਨੀ ਦੀ ਮਗਰੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ ," ਵੇ, ਇਹਨੂੰ ਕਿਥੇ ਲੈ ਚਲਿਉਂ ,ਭਾਈ ਜੀ."
ਭਾਈ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਉਹਨੂੰ ਸਾਰੇ.ਨਾਨੀ ਦੇ ਸਵਾਲ ਦਾ ਉਹਨੇ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਾ ਦਿੱਤਾ.ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਉਹਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬੜੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦਿਖਾਈ.ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਖਾਸਾ ਤੇਜ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨੇ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਵੀ ਗਿਆਨੀ ਰੱਖ ਲਿਆ.
ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਮਸਫਰੀ ਦਾ ਇਹ ਅਨੰਦ ਮੇਰੇ ਬਚਪਨ ਦਾ ਨਸੀਬ ਬਣ ਗਿਆ.ਰੋਜ ਮੱਝਾਂ ਮਗਰ ਖੂਹ ਤੇ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਉੱਚੀ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇਖਣ ਦਾ ਮਜ਼ਾ ਲਾਜਵਾਬ ਹੁੰਦਾ. ਮੈਂ ਆਲਾ ਦੁਆਲਾ ਦੇਖਦਾ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੁਰੀਲੀ ਤੇ ਹਲਕੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਪਿਆਰੀਆਂ ਪਿਆਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਾਈ ਜਾਂਦਾ.ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਅਧਿਆਪਕ ਸੀ ਉਹ.

ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਬਚਿਆਂ ਦੇ ਹੋਸ਼ ਸੰਭਾਲਣ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕਾਫੀ ਸਾਰੀਆਂ ਮਨੋ ਵਿਗਿਆਨਕ ਬਾਰੀਕੀਆਂ ਦਾ ਜਾਣੂੰ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਭਲੀਭਾਂਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਬਾਮੌਕਾ ਇਹ ਉਸਤਾਦ ਨਾ ਮਿਲਦਾ ਤਾਂ ਕਿੰਨਾ ਹਨੇਰ ਮੈਨੂੰ ਜਿੰਦਗੀ ਭਰ ਢੋਣਾ ਪੈਣਾ ਸੀ.

ਖੂਹ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਜਾਮਣ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਜਿਹਦੀਆਂ ਜਾਮਣਾਂ ਵੀ ਲੋਹੜੇ ਦੀਆਂ ਮਿਠੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਛਾਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸੰਘਣੀ ਤੇ ਮੇਰੇ ਲਈ ਉਹ ਕਲਾਸ ਰੂਮ ਬਣ ਗਈ.

ਤਪਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨ ..ਉਪਰੋਂ ਦੁਪਹਿਰ ਅਤੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰੀ ਰੇਤ .ਗਿਆਨੀ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੱਜੇ ਹਥ ਦੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਉਗਲਾਂ ਨਾਲ ਜਾਮਣ ਦੀ ਛਾਵੇਂ ਜਮੀਨ ਸਾਫ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਕੁਝ ਅੱਖਰ ਮੇਰੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿਤੇ.ਇਹ ਗੱਲ ੧੯੫੭-੫੮ ਦੀ ਹੈ.ਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ੧੯੬੦ ਵਿਚ ਰਸਮੀ ਸਿਖਿਆ ਲੈਣ ਲਈ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲੋਂ ਹੀ ਪੈਂਤੀ ਆਉਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੈਂ ਚੰਗੀ ਰਫਤਾਰ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਪੜਨ ਲਗ ਪਿਆ ਸੀ.

ਪੱਬਾਂ ਭਾਰ ਬੈਠਾ ਗਿਆਨੀ ਮੇਹਰ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਪਤਲੀ ਲੰਮੀ ਉਂਗਲ ਨਾਲ ਊੜਾ ਵਾਹ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅੱਜ ਵੀ ਉਹ ਉਂਗਲ ਮੈਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ.ਊੜੇ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦੀ ਉਹਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ.

ਉਹ ਮਿੱਟੀ ਤੇ ਲੀਕਾਂ ਵਾਹ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਹੋਣੀ ਲਿਖ ਗਿਆ ਸੀ. ਮੈਂ ਅਧਿਆਪਕ ਬਣਨ ਲਈ ਸਾਰਾ ਤਾਣ ਲਾ ਦਿੱਤਾ. ਮੈਂ ਵੀ ਗਿਆਨੀ ਮਿਹਰ ਸਿੰਘ ਵਾਂਗ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਸਗਿਰਦ ਲਭ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ. ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕੀ ਉਹਦੇ ਵਾਲੀ ਅਨਭੋਲ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਰਿਸਤਾ ਵੀ ਬਣਾ ਸਕਾਂ. ਮਕਸਦ ਉਦੋਂ ਹੀ ਤਹਿ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਪੈਂਡਾ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ.

ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਬੈਠਾ ਹਾਂ ਤੇ ਅਸੀਂ ਰੇਤਲੇ ਟਿਬਿਆਂ ਵਿਚੀਂ ਮੇਰੇ ਦਾਦਕੇ ਪਿੰਡ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ.ਕਦੇ ਮੋਢਿਓਂ ਉਤਰ ਦੌੜਨ ਲਗ ਪੈਂਦਾ ਹਾਂ.ਤੇ ਨਾਨਾ ਮੈਨੂੰ ਝਾੜੀਆਂ ਤੋਂ ਤੋੜ ਤੋੜ ਬੇਰ ਖੁਆ ਰਿਹਾ ਹੈ.ਕੋਈ ਕਾਹਲੀ ਨਹੀਂ.ਮਿਸਾਲੀ ਠਰੰਮੇ ਵਾਲਾ ਮੇਰਾ ਉਸਤਾਦ ਮੈਨੂੰ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ : ਚਾਰ ਠੱਗਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਭੋਲੇ ਭਾਲੇ ਦਿਹਾਤੀ ਨੂੰ ਠੱਗ ਲਿਆ ਸੀ.ਤੇ ਫੇਰ ਉਸ ਲੂਣ ਵਾਲੀ ਚੱਕੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਜਿਹੜੀ ਮੂੰਹ ਮੰਗੀ ਮੁਰਾਦ ਪੂਰੀ ਕਰਦੀ ਸੀ,ਜਿਸ ਤੋਂ ਲੂਣ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਣ ਤੇ ਲੂਣ ਮੰਗ ਲਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਚੱਕੀ ਨੇ ਚਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਲੂਣ ਦਾ ਢੇਰ ਵਧਣ ਲਗ ਪਿਆ,ਸਾਰਾ ਜਹਾਜ ਲੂਣ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ ਤੇ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਚੱਕੀ ਰੋਕਣ ਦਾ ਢੰਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ.ਇਸ ਤਰਾਂ ਉਹ ਚੱਕੀ ਸਮੇਤ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਚੱਕੀ ਅੱਜ ਤੱਕ ਉੱਥੇ ਹੀ ਚੱਲੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਪਾਣੀ ਲੂਣਾ ਹੈ.ਉਸ ਦਿਨ ਮੇਰੀ ਕਲਪਨਾ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ.ਬਾਈ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਅਸਲੀ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇਖਿਆ. ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਕਲਪਿਤ ਸਮੁੰਦਰ ਹੀ ਮੇਰਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸਮੁੰਦਰ ਸੀ.

ਫਿਰ ਮੈਂ ਉਡਾਰ ਹੋ ਗਿਆ.ਨਾਨਕੀਂ ਜਾਣਾ ਘਟਦਾ ਗਿਆ.ਜੁਆਨੀ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਤੇ ਨਵੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਦਿਲਚਸਪੀਆਂ-ਮੈਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤਾਰੀਆਂ ਉਡਾਰੀਆਂ ਲਾਉਂਦਾ ਉਸ ਮਹਾਂਸ਼ਖਸ਼ ਨੂੰ ਭੁਲ ਗਿਆ. ਪਤਾ ਹੀ ਨਾ ਲਗਿਆ ਕਦੋਂ ਉਹਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ.ਸਾਲ ਬੀਤਦੇ ਗਾਏ ਤੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਕਰਜ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ.ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਲੋਰ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਸਾਨੂੰ ਪਿਆਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਡੇ ਵੱਡੇ ਸਾਥੋਂ ਨਜਰ ਅੰਦਾਜ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ.

ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਤੀਹਾਂ ਤੋਂ ਟੱਪ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਚੰਡੀਗੜ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਦਫਤਰ ਅਜੈ ਭਵਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਾ. ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਾਗੀ ਕੋਲੋਂ ਪਤਾ ਲਗਿਆ ਕਿ ਗਿਆਨੀ ਮੇਹਰ ਸਿੰਘ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ,ਕਿ ਉਹ ਇਕੱਠੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਸਨ.ਉਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਕਿੰਨਾ ਗਹਿਰਾ ਅਸਰ ਉਸ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦਾ ਬਹੁਤ ਅਦਿਖ ਤੌਰ ਤੇ ਮੇਰੀ ਹਸਤੀ ਵਿੱਚ ਸਮਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ. ਤੇ ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਹੋਰ ਚੁਥਾਈ ਸਦੀ ਗੁਜ਼ਰ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਆਖਰੀ ਮਰਹਲੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਿਲ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਤੀਖਣ ਹੁੰਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ.

Friday Happenings in Ludhiana

What happened in Ludhiana on 4th of December is highly condemnable. On that day the poor migrants tried to express their anger for the first time in a way they have learnt here in punjab.They may have thought that they too will be treated in the same way others were treated in the near past.They had no idea that their act might prove so irritating for the callous and guilty administration and for those people who are fed by the sectarian hate politics.

We know well the negative changes in the mindset of officials in Punjab during the present government.They are behaving in a way as if they are the prsonal servants of a family.They are sparing or implicating anybody they want to in the name of the family.That poor have no voice in their courts is an old story.

Whatever communist intervention used to be in the favour of workers in the good old days is badly missing now."we have no links with the workers now.Our leaders still sit in the trade union office but they say that they do not know anybody among the present leaders",says a CPI leader from Ludhiana.

In the absense of any sensible leadership the UP,Bihar labour was swept by the mob mentality and they provided an oppourtunity for those who have been waiting for it for long to assert their monoply here.Ludhiana police actively used the pervailing prejudice to shift the focus and conceal their inefficiency. They have further poisoned the already tense relation.Migrant labour has been taught a lesson and with the media help it has been established as a brave act in the minds of the people of the state.

Jatinderpreet a blogger from Ludhiana has captured the reality:

An eyewitness account of the happenings in Ludhiana on Friday, December 4 as migrants went on rampage and police assisted by locals retaliated with vengeance

We were told migrant labourers, pejoratively called Bhaiyas here, were rioting in the industrial area in Focal Point.

At around 11.30 we reached there.

A burnt car at the Dhandari flyover and some buses and trucks smouldering with dying out fire further up, stood out as burning testimonies of what had gone there earlier in the morning. Stones lay splattered all around.

It was supposed to be a curfew clamped there. But people roamed around openly wielding lathis, axes and swords. The migrants who were supposed to be the riotous mobs were on the other side of the railway track in the thickly populated Dhandari Khurd area.

The bhaiyas were in attacking mode and local populace was holding them up, we were told.

We soon learnt what was actually going on.

It was plain and simple xenophobia manifesting itself in its ugliest form.

It was started by migrant labourers but they didn’t know what they had bargained for.

Local youth from nearby areas, with police backing them up in background, unleashed a fury, repercussions of which would be felt for long time to come.

Cornered in the village, the unarmed labourers in substantial numbers, came from different sides to pelt stones. The policemen including the officers were the first ones to run. The armed locals withstood the onslaught and retaliated. They picked those they could lay their hands upon, raining blows and lathis mercilessly. Police took over after that. Continuing with the thrashing they dragged the bleeding labourers piling them up in their vehicles.

As the beating continued media was threatened openly not to shoot or click pictures. Media, incidentally, was more than obliging.

By evening the outnumbered and outmaneuvered migrants had retreated into background.

The alienation among the people is growing fast and administeration failure is manifesting on all fronts.It seems we are heading for a full fledged anarchy in the near future. Unfortunately, punjabi society is moving away from the teachings of the Gurus who had recruited khalsa from all over India.We must understand that no society is a closed one in these times of global village.Most of the families of any community have grown diasporic nodes.We need global mentality as a condition for survival.Omar khayam thought of it long long ago:

Turn, turn, my wheel! The human race,
of every tongue, of every place,
Caucasian, Coptic, or Malay,
All that inhabit this great earth,
Whatever be their rank or worth,
Are kindred and allied by birth,
And made of the same clay.

Faulty steps need to be rectified at the earliest investing intelligent help.Sane intervention must be injected immediately to mitigate the implied dangers.And it must be investigated by some citizens committee having a record of their national credentials.We need serious introspection and to ask ourselves where are we going.The silent majority is undoubtedly peaceloving what they are again preffering to remain passive onlooker.

Liberhan has rightly included Vajpayee

Liberhan has rightly included Vajpayee among the guilty .Mr. Vajpayee may be ranked among the cleverest politicians for his ability to gain supporters even among the communist leaders.But what Kuldeep Nayar observes makes it clear how far the defence of Vajpayee by Mr. Bardhan is from the obvious and the magnitude of foolishness in the the CPI leader's moves.Kuldeep Nayar says:

"That L.K. Advani and Murli Manohar Joshi, the other two BJP leaders, were co-conspirators was known on December 6, 1992, itself.The surprising name for me is that of Vajpayee. I would have been indulgent towards him if I had not seen a clip of his speech. A television network showed it on the day a Delhi paper had published the leaked report. Vajpayee said on December 5, one day before the demolition of the masjid, at Lucknow that the ground would be "levelled" and a yangya (religious celebration) held at that place.

The commission has said that the destruction of the masjid was "preventable." Advani could have done it. But all of them, "pseudo-moderates" as the commission has described them, knew about what was happening and were "not innocent of wrongdoing."

A report in a paper says ," Observing that BJP patriarch Atal Bihari Vajpayee was not a culprit in the demolition of the Babri mosque, CPI leader A B Bardhan on Tuesday said former prime minister P V Narasimha Rao also could not be exonerated on the issue."
Mr. Bardhan is well known for his demagougic and perverted statements and his active role in subverting the national democratic revolution for whose advance congress communist cooperation was the precondition.All those who were in the CPI in those crucial years of the eighties know wery well how aggressively he tried to make CPI a follower of CPM.It does not much political education to understand that the absence of cooperation among the national forces provided fertile ground for the communal forces.CPI and CPM leadership was busy in those years to finish congress.For this they were even going to the extent of cooperating with BJP in the name of opposition unity.Can left parties be exonerated for their role in generating instability in those years which resulted in the assasination of Rajiv (and it created a leadership vaccum in which retired Narsimha Rao had a chance to lead the country and it proved a boon for the fascist hindutava forces).

Mr. Bardhan is in the habit of passing judements about political personalities -very easy.He says CPM leadership is responsible for worst ever performance of left parties in the general elections and recent assembly and by polls.But what he will say about himself and his role in reducing a glorious party(CPI) insuch a miserable condition.Once he boasted in a meeting in punjab in early eighties ,"I have finished Dange in Maharashtra."One comrade from Kotkpura asked," Along with Dange have you finished the party too ?"
Now he is defenting Vajpayee who is on you tube instigating the babri demolition.No doubt he is the master in the art of oratory and uses all the possible twists and turns of language but his provocative work is really effective.Such mukhota leaders are always more effective in a situation where emotions pervail.
In the case of not protecting the structure all the secular forces are in the dock.Even now they are not doing the necessary for saving the nation from more national shames.